δουνάβιοι πολιτισμοί

Πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν από τη νεολιθική εποχή και βασίστηκαν κυρίως στην καλλιέργεια της εύφορης γης του λεκανοπέδιου του Δούναβη. Οι πολιτισμοί αυτοί αναπτύχθηκαν από τους εγχώριους πληθυσμούς που ζούσαν παλαιότερα από το κυνήγι ή ήταν τροφοσυλλέκτες και πολύ πιθανόν και από άλλους λαούς, οι οποίοι προέρχονταν από τη Μικρά Ασία και το Αιγαίο και γνώριζαν ήδη την καλλιέργεια της γης. Οι εκτεταμένες παραδουνάβιες περιοχές αποικίστηκαν κατά καιρούς από διάφορες εθνικές ομάδες, γι’ αυτό και δέχτηκαν από το τέλος της 5ης έως τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., περισσότερο από τις άλλες χώρες της Ευρώπης, την επιρροή των διαδοχικών πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής. Αρχικά η επίδραση του πρωτονεολιθικού πολιτισμού της Μεσογείου εντοπίστηκε στις παραλιακές ακτές των Βαλκανίων (Δαλματία κ.α.), όπως μαρτυρούν τα χαρακτηριστικά αγγεία που διακοσμούνται με μικρά σφραγιστά σχέδια ή με απλά σχήματα χαραγμένα με το νύχι, με αιχμές οστράκων ή χτυπημένα με μυτερά ξύλα όταν o πηλός ήταν ακόμα νωπός. Σε μία δεύτερη περίοδο, και ενώ η παράδοση των εγχάρακτων αγγείων συνεχιζόταν, διαδόθηκε από το Σέσκλο και το Διμήνι της Θεσσαλίας στις πεδιάδες του Αξιού (Βαρδάρ) και του Μοράβα ο πολιτισμός που δημιούργησε τα αρχαιότερα γραπτά πήλινα αγγεία στην Ευρώπη, τα οποία αρχικά ήταν διακοσμημένα με ευθύγραμμα και αργότερα με ελικοειδή σχήματα και σπείρες σε κόκκινο χρώμα, πάνω στον υπόλευκο πηλό. Ο πολιτισμός αυτός, γνωστός γενικά ως πολιτισμός Βαρδάρ-Μοράβα, στη Σερβία ονομάζεται του Στάρτσεβο και στην Ουγγαρία του Κέρες. Στα ερείπια των οικισμών του βρέθηκαν, εκτός από αγγεία, και διάφορα πήλινα λατρευτικά ειδώλια της Μητέρας-Γης, της κοινής θεάς όλων των αγροτικών πληθυσμών. Ένας άλλος αυτόνομος πολιτισμός αναπτύχθηκε παράλληλα στις βορειότερες περιοχές της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας, της Αυστρίας και της Γερμανίας έως τις όχθες του Ρήνου. Είναι ο σημαντικός πολιτιστικός κύκλος της Μπάντκεραμικ (κεραμικής με ζώνες), ο οποίος ξεκίνησε στα τέλη της 5ης χιλιετίας π.Χ. και εξακολούθησε να ακμάζει σε όλη την 4η χιλιετία. Ο πολιτισμός αυτός αγνόησε τη γραπτή κεραμική διακόσμηση και χρησιμοποίησε για τη διακόσμηση των αγγείων εγχάρακτα σχέδια που κατανέμονταν σε ζώνες. Τα αγγεία ήταν απλά, συνήθως χωρίς λαβές, μάλλον χαμηλά, με στρογγυλούς πυθμένες· διακοσμούνταν πρώτα με ζώνες από εγχάρακτες παράλληλες γραμμές που σχημάτιζαν σπείρες και μαιάνδρους και αργότερα με πυκνά στίγματα. Παρά τις πολλές τοπικές διαφορές, ο εκτεταμένος πολιτισμός της Μπάντκεραμικ εμφανίζει γενικά μία ομοιογένεια. Οι κατοικίες του, όπως αποκάλυψαν οι ανασκαφές στον οικισμό Κελν-Λίντενταλ κοντά στην Κολονία, ήταν δύο τύπων: τον πρώτο τύπο αποτελούσαν ακανόνιστα ορύγματα σκαμμένα στη γη, που συγκοινωνούσαν μεταξύ τους και περιβάλλονταν από πασσάλους στους οποίους στηριζόταν η στέγη· τον δεύτερο τύπο αποτελούσαν μεγάλοι πασσαλόχτιστοι ισόγειοι χώροι σε ορθογώνιο ή τραπεζοειδές σχήμα, με στέγες που στηρίζονταν σε πασσάλους τοποθετημένους στο κέντρο. Οι νεκροί θάβονταν σε στάση συνεσταλμένη μέσα σε απλούς λάκκους. Η οικονομία βασιζόταν κυρίως στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Η αφθονία διακοσμητικών αντικειμένων, που κατασκευάζονταν από κοχύλια σπονδύλων μεσογειακής προέλευσης, μαρτυρεί τη ζωηρή εμπορική επικοινωνία με τους λαούς που κατοικούσαν στις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου. Στο πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας νέες ανατολικές επιδράσεις έφθασαν στις βαλκανικές και παραδουνάβιες περιοχές και διέδωσαν μία πολύχρωμη γραπτή κεραμική, με άσπρες, κόκκινες και μαύρες σπείρες και μαιάνδρους. Ο τύπος αυτός της κεραμικής διέφερε τόσο ανάλογα με την περιοχή ώστε να επιτρέπει τον καθορισμό τοπικών πολιτιστικών κέντρων, σημαντικότερα από τα οποία ήταν η Βίνκα και το Μπουτμίρ στη Σερβία, το Λένγκιελ και το Τίσα στην Ουγγαρία, η Τριπόλγε στην Ουκρανία, το Κουκουτένι στη Ρουμανία και η Γκουμελνίτσα στη Βουλγαρία. Η δημιουργική διάθεση των τεχνιτών αυτής της περιόδου δεν περιορίστηκε μόνο στους ποικίλους συνδυασμούς χρωμάτων και σχεδίων ούτε στην επινόηση νέων διακοσμητικών τεχνικών (όπως των χρωματιστών ένθετων στοιχείων), αλλά παρήγαγε και μία εκπληκτική ποικιλία νέων σχημάτων αγγείων: κωνικές γαβάθες, κύπελλα με ψηλή βάση, με τρία ή περισσότερα στηρίγματα, δίδυμα ή πλαστικά αγγεία κ.ά. Στο δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας, κατά τη νεολιθική περίοδο, παρουσιάστηκε μία κεραμική εντελώς διαφορετικού τύπου στις παραδουνάβιες και βαλκανικές περιοχές, εμπνευσμένη από μικρασιατικά πρότυπα. Τα προϊόντα της ήταν συνήθως μονόχρωμα (μαύρα, γκρίζα, κόκκινα σκούρα), γανωμένα και συχνά στολισμένα με ραβδώσεις ή αυλακώσεις. Αξιοσημείωτη είναι και η διείσδυση στοιχείων από την κεραμική του σύγχρονου πρωτοελλαδικού πολιτισμού στα προϊόντα της Μπουμπάνγ στη Σερβία, του Μποντρογκερεστούρ και του Μπάντεν στην Ουγγαρία και του Γιόρντανσμιλ στη Σιλεσία. Προς το τέλος της νεολιθικής περιόδου (αρχές 2ης χιλιετίας π.Χ.) παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στους δ.π. επιδράσεις από άλλες ευρωπαϊκές περιοχές, κυρίως βορειοανατολικές (πολιτισμοί των πολεμικών πελέκεων και της κεραμικής με σχοινί) και δυτικές (πολιτισμός του χωνοειδούς κυπέλλου). Οι πολιτισμοί αυτοί αφαίρεσαν από τις περιοχές του Δούναβη και των Βαλκανίων τα πρωτεία που κατείχαν έως τότε στην Ευρώπη· οι νέοι θαλάσσιοι δρόμοι τους οποίους είχε αρχίσει να χρησιμοποιεί η Ανατολή για τις επικοινωνίες της απόκοψαν και άφησαν έξω από την επίδρασή της τον παραδουνάβιο κόσμο. Αυτός όμως διατήρησε την πλούσια κληρονομιά της νεολιθικής εποχής σε όλη την εποχή του ορείχαλκου και του σιδήρου, ως μια απέραντη δεξαμενή από την οποία άντλησαν για αιώνες, τόσο στον θρησκευτικό και ιδεολογικό όσο και στον αισθητικό και διακοσμητικό τομέα, οι νέοι πολιτισμοί της κεντρικής Ευρώπης και της Ιταλίας. 1) Πήλινο αγαλματίδιο της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Στρέλιτσε, Μοραβία)· 2) αναπαράσταση κατοικίας υστερονεολιθικής εποχής (Βεστφαλία, Γερμανία)· 3) και 4) κεραμική της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Αυστρία)· 5) αιχμηρό σπαθί από το Χατζουσάμσον (Ουγγαρία).